Dinamika Pesantren dalam Merespons Pandemi Covid-19 di Madura

Authors

  • Abd Hannan Institut Agama Islam Negeri Madura, Indonesia https://orcid.org/0000-0002-2825-9458
  • Siti Azizah Institut Agama Islam Negeri Madura, Indonesia
  • Husna Atiya Universitas Islam Negeri Sunan Ampel, Indonesia

DOI:

https://doi.org/10.22515/dinika.v5i2.2923

Keywords:

Pesantren, Covid-19, Madura

Abstract

This study discusses the dynamics of social role done by Islamic boarding schools or pesantrenin response to the Covid-19 in Madura. There are two main research questions in this article; how do people respond to the Covid-19 pandemic in Madura? What are the dynamics of Islamic boarding schools in Madura in response to the Covid-19? By using the qualitative research, this study found two major findings; first, the response of pesantrento Covid-19 in Madura is quite diverse. This is due to the religious paradigm of pesantrenin Madura, some of them are conservative, while some others are non-conservative. The conservative-based Islamic boarding schools are more reserved and they tend to counter the existence of Covid-19 by not fully following the directions of the health protocol recommended by the government. While some others, the non-conservative ones, prefer to be open to all policies taken by the government as an effort to prevent and combat Covid-19; second, although the response of Islamic boarding schools in Madura to Covid-19 tends to vary, their attitude is generally responsive when it comes to preventing the spread of the virus. They carry out this responsive attitude in the form of two approaches; structural-medical approach such as the implementation of social-physical distancing, and cultural-religious approach such as issuing religious edicts which contain theological explanations of the necessity to follow health protocols. They also provide procedures in carrying out religious rituals in emergency situations during pandemic.

References

Abdullah, Said. 2007. Pesantren, Jati Diri Dan Pencerahan Masyarakat. I. I. Sumenep: Said Abdullah Istitute Publishing.

Abdurrahman. 1988. Sejarah Madura Selayang Pandang. Sumenep: Matahari.

Abidin, KH. Zainal. 2020. Wawancara Bersama Kyai/Ulama Madura.

Agriesta, Dheri. 2020. ‘Kasus Positif Covid-19 Pertama Di Pamekasan, Pasien Telah 10 Hari Meninggal’. Kompas.Com. 30 March 2020. https://regional.kompas.com/read/2020/03/30/07075171/update-kasus-positif-covid-19-pertama-di-pamekasan-pasien-telah-10-hari?page=all.

A’la, Abd, Ahwan Mukarrom, and Mukhammad Zamzami. 2018. ‘Kontribusi Aliansi Ulama Madura (AUMA) dalam Merespons Isu Keislaman dan Keumatan di Pamekasan Madura’. Religió: Jurnal Studi Agama-agama 8 (2): 227–55. https://doi.org/10.15642/religio.v8i2.793.

A‘la, Abd, Nur Hidayat Wakhid Udin, Ahmad Fathan Aniq, and Mukhammad Zamzami. 2018. ‘From Religious Symbolism to Authoritarianism’. Journal of Indonesian Islam 12 (02): 36. https://doi.org/10.15642/JIIS.2018.12.2.159-194.

Alim, Zainal. 2016. ‘Pergeseran Orientasi Kelembagaan Pesantren di Madura Dalam Perspektif Kiai Bangkalan’. Jurnal Pendidikan Agama Islam (Journal of Islamic Education Studies) 4 (2): 249. https://doi.org/10.15642/jpai.2016.4.2.249-270.

Alwi, Hasan. 2007. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka.

Basri, Abdul. 2020. ‘Ulama Umara Keluarkan Maklumat Bersama’. RadarMadura.Id. 20 April 2020. https://radarmadura.jawapos.com/read/2020/04/20/189944/ulama-umara-keluarkan-maklumat-bersama.

Burhani, Ahmad Najib. 2019a. ‘Lessons from Madura: NU, Conservatism and the 2019 Presidential Election’, no. 2019: 9.

———. 2019b. ‘Lessons from Madura: NU, Conservatism and the 2019 Presidential Election’, no. 2019: 9.

Candra, Sofyan. 2020. ‘Satu Pasien Positif Covid-19 Di Pamekasan Meninggal, Jadi Kasus Pertama Di Madura’. Tribunmadura.Com. 30 March 2020. https://madura.tribunnews.com/2020/03/30/satu-pasien-positif-covid-19-di-pamekasan-meninggal-jadi-kasus-pertama-di-madura.

Chan, Jasper Fuk-Woo, Kin-Hang Kok, Zheng Zhu, Hin Chu, Kelvin Kai-Wang To, Shuofeng Yuan, and Kwok-Yung Yuen. 2020. ‘Genomic Characterization of the 2019 Novel Human-Pathogenic Coronavirus Isolated from a Patient with Atypical Pneumonia after Visiting Wuhan’. Emerging Microbes & Infections 9 (1): 221–36. https://doi.org/10.1080/22221751.2020.1719902.

CNBC Indonesia, CNBC Indonesia. 2020. ‘Yuk Kulik Cuan Saham di “Masa Paceklikâ€â€™. investment. 13 September 2020. https://www.cnbcindonesia.com/investment/20200912200846-23-186370/yuk-kulik-cuan-saham-di-masa-paceklik.

CNN Indonesia. 2020. ‘Jubir Covid Soal Target Meleset Di Jatim: Warga Tak Patuh’. 7 August 2020. https://www.cnnindonesia.com/nasional/20200708162225-20-522393/jubir-covid-soal-target-meleset-di-jatim-warga-tak-patuh.

Codingest. 2020. ‘Lalulintas Mulai Ramai, Polisi Pantau Akses Jalan Suramadu’. Sinergi Madura. 7 June 2020. https://sinergimadura.com/lalulintas-mulai-ramai-polisi-pantau-akses-jalan-suramadu.

Covid19.go.id. 2020. ‘Gugus Tugas Percepatan Penanganan COVID-19’. Covid19.Go.Id. 7 March 2020. https://covid19.go.id/.

De Jonge, Huub. 1989. Agama, Kebudayaan, Dan Ekonomi: Studi Interdisipliner Tentang Masyarakat Madura. Jakarta: Rajawali Press.

Dharmastuti, Hestiana. 2020. ‘8 Instruksi Jokowi di Surabaya Saat Kunjungan Kerja Perdana Selama Corona’. detiknews. 25 June 2020. https://news.detik.com/berita/d-5068519/8-instruksi-jokowi-di-surabaya-saat-kunjungan-kerja-perdana-selama-corona.

Dhofier, Zamakhsari. 1982. Tradisi Pesantren: Studi Tentang Pandangan Hidup Kyai. Jakarta: LP3ES.

duta.co. 2020. ‘Hati-Hati Bangkalan! Minim Lab Swab, Jumlah Pasien Covid-19 Terancam Membludak - Duta.Co Berita Harian Terkini’. Duta.Com. 12 June 2020. https://duta.co/hati-hati-bangkalan-minim-lab-swab-jumlah-pasien-covid-19-terancam-membludak.

Fajar Setiadi, Arif. 2020. ‘Kapolda Jatim Gandeng Ulama Madura Agar Warga Patuhi Protokol Covid-19’. Madiunpos.com. 24 June 2020. https://www.madiunpos.com/kapolda-jatim-gandeng-ulama-madura-agar-warga-patuhi-protokol-covid-19-1047343.

Fasya, Teuku Kemal. 2020. ‘Covid-19 dan Dekonstruksi Teologis’. Media Indonesia. 3 April 2020. https://mediaindonesia.com/read/detail/300915-covid-19-dan-dekonstruksi-teologis.

‘Gugus Tugas Covid-19 Dinilai Lamban dan Tidak Tegas’. 2020. Koran Madura (blog). 14 April 2020. https://www.koranmadura.com/2020/04/gugus-tugas-covid-19-dinilai-lamban-dan-tidak-tegas/.

Hannan, Abd. 2017. ‘Fanatisme Komunitas Pesantren Nu Miftahul Ulum dan Stigma Sosial Pada Muhammadiyah di Kabupaten Pamekasan’, 12.

Hannan, Abd -. 2018. ‘Agama, Kekerasan, dan Kontestasi Politik Elektoral: Penggunaan Simbol Keagamaan Kiai dan Kekuasaan Blater dalam Pertarungan Politik Lokal Madura’. Jurnal Sosiologi Agama 12 (2): 187. https://doi.org/10.14421/jsa.2018.122-02.

Hannan, Abd, and Wafi Muhaimin. 2020. ‘Teologi Kemaslahatan Social-Phsycal Distancing dalam Penanggulangan Covid-19’ 13 (1): 25.

Hanoatubun, Silpa. 2020. ‘Dampak Covid – 19 terhadap Perekonomian Indonesia’. EduPsyCoun Journal 2 (1): 8.

Heru Margianto, Heru. 2020. ‘Agama dan Virus Corona’. KOMPAS.com. 26 April 2020. https://www.kompas.com/tren/read/2020/03/26/132410565/agama-dan-virus-corona.

Hilmy, Masdar. 2020. ‘Sikap Ilmiah Menghadapi Pandemi Covid-19’. Kolom UINSA (blog). 4 April 2020. https://w3.uinsby.ac.id/sikap-ilmiah-menghadapi-pandemi-covid-19/.

Ihsanuddin, Kompas Cyber. 2020. ‘Jokowi Minta Tokoh Agama Dilibatkan Cegah Covid-19’. KOMPAS.com. 19 March 2020. https://nasional.kompas.com/read/2020/03/19/11462061/jokowi-minta-tokoh-agama-dilibatkan-cegah-covid-19.

Ilyas, Syekha Maulana. 2020. ‘Masa Paceklik yang Tak Diperhitungkan’. detiknews. 3 April 2020. https://news.detik.com/kolom/d-4964229/masa-paceklik-yang-tak-diperhitungkan.

Indonesia, C. N. N. 2020. ‘Respons Ulama Madura, Khofifah Pasang Disinfektan di Suramadu’. nasional. 3 March 2020. https://www.cnnindonesia.com/nasional/20200330012628-20-488083/respons-ulama-madura-khofifah-pasang-disinfektan-di-suramadu.

Isbah, M Falikul. 2020. ‘Pesantren in the Changing Indonesian Context: History and Current Developments’. QIJIS (Qudus International Journal of Islamic Studies) 8 (1): 42. http://dx.doi.org/10.21043/qijis.v8i1.5629.

Kim, Hyunji, Simone Schnall, Do-Joon Yi, and Mathew P White. 2013. ‘Social Distance Decreases Responders’ Sensitivity to Fairness in the Ultimatum Game’. Judgment and Decision Making 8 (5): 7.

‘Konservatisme Agama Dan Penyebaran Korona’. n.d. Accessed 19 October 2020. https://mediaindonesia.com/read/detail/299238-konservatisme-agama-dan-penyebaran-korona.

Koran Madura. 2020. ‘Polres Sumenep Bubarkan Pengunjung Cafe Tak Patuhi Protokol Kesehatan’. Koran Madura (blog). 5 June 2020. https://www.koranmadura.com/2020/06/polres-sumenep-bubarkan-pengunjung-cafe-tak-patuhi-protokol-kesehatan/.

Li, Qun, Xuhua Guan, Peng Wu, Xiaoye Wang, Lei Zhou, Yeqing Tong, Ruiqi Ren, et al. 2020. ‘Early Transmission Dynamics in Wuhan, China, of Novel Coronavirus–Infected Pneumonia’. New England Journal of Medicine 382 (13): 1199–1207. https://doi.org/10.1056/NEJMoa2001316.

Lonergan, Mike, and James D. Chalmers. 2020. ‘Estimates of the Ongoing Need for Social Distancing and Control Measures Post-“Lockdown†from Trajectories Of Covid-19 Cases and Mortality’. European Respiratory Journal 31 (2): 2001483. https://doi.org/10.1183/13993003.01483-2020.

Ma’arif, Samsul. 2015. The History of Madura; Sejarah Panjang Madura Dari Kerajaan, Kolonialisme, Sampai Kemerdekaan. Yogyakarta: Araska.

Madjid, Nurcholis. 1992. Bilik- Bilik Pesantren Sebuah Potret Perjalanan. Jakarta: Paramadina.

Madura, Koran. 2020. ‘Kasus Konfirmasi Positif Corona di Pamekasan Bertambah 6 Orang, Salah Satunya Bayi’. Koran Madura (blog). 9 June 2020. https://www.koranmadura.com/2020/06/kasus-konfirmasi-positif-corona-di-pamekasan-bertambah-6-orang-salah-satunya-bayi/.

medcom id. 2020. ‘Lockdown Tujuh Desa di Saronggi Sumenep Dihentikan’. medcom.id. 18 October 2020. https://www.medcom.id/nasional/daerah/GNGWl9AN-lockdown-tujuh-desa-di-saronggi-sumenep-dihentikan.

Muhaimin, Wafi. 2020. Wawancara Bersama Ulama/Kyai Pesantren.

News, Tagar. 2017. ‘Ulama Minta Empat Bupati di Madura Tetapkan Lockdown’. TAGAR. 23 December 2017. https://www.tagar.id/ulama-minta-empat-bupati-di-madura-tetapkan-lockdown.

Pedrana, Margherita. 2013. ‘Local Economic Development Policies and Tourism; An Approach to Sustainability and Culture’. Regional Science Inquiry Journal 5 (1): 91–99.

Perdanakusuma. 2020. ‘Menyikapi Kontroversi Informasi Ilmiah Covid-19.’ Suara Merdeka News (blog). 31 March 2020. https://suaramerdeka.news/menyikapi-kontroversi-informasi-ilmiah-covid-19/.

‘Polres Pamekasan Sepakat Menetapkan Monumen Arek Lancor Sebagai Kawasan Tertib Physical Distancing - Tribun Madura’. 2020. Https://Madura.Tribunnews.Com/. 28 March 2020. https://madura.tribunnews.com/2020/03/28/polres-pamekasan-sepakat-menetapkan-monumen-arek-lancor-sebagai-kawasan-tertib-physical-distancing.

Prem, Kiesha, Yang Liu, Timothy W Russell, Adam J Kucharski, Rosalind M Eggo, Nicholas Davies, Mark Jit, et al. 2020. ‘The Effect of Control Strategies to Reduce Social Mixing On Outcomes of the Covid-19 Epidemic in Wuhan, China: A Modelling Study’. The Lancet Public Health 5 (5): e261–70. https://doi.org/10.1016/S2468-2667(20)30073-6.

Pribadi, Yanwar. 2013a. ‘Religious Networks in Madura: Pesantren, Nahdlatul Ulama, and Kiai as the Core of Santri Culture’. Al-Jami’ah: Journal of Islamic Studies 51 (1): 1. https://doi.org/10.14421/ajis.2013.511.1-32.

———. 2013b. ‘Religious Networks in Madura: Pesantren, Nahdlatul Ulama, and Kiai as the Core of Santri Culture’. Al-Jami’ah: Journal of Islamic Studies 51 (1): 1. https://doi.org/10.14421/ajis.2013.511.1-32.

———. 2015. ‘The Suramadu Bridge Affair: Un-Bridging the State and the Kiai in New Order Madura’. Studia Islamika 22 (2). https://doi.org/10.15408/sdi.v22i2.1919.

———. 2020. ‘Islam Madura: Sebuah Studi Konstruktivisme-Strukturalis Tentang Relasi Islam Pesantren Dan Islam Kampung Di Sumenep Madura’. Bijdragen Tot de Taal-, Land- En Volkenkunde / Journal of the Humanities and Social Sciences of Southeast Asia 176 (2–3): 429–31. https://doi.org/10.1163/22134379-17602009.

Rachmawati. 2020. ‘Fakta Pasien Corona Pertama di Pamekasan, Usia 11 Tahun dan Hasil Tes Keluar Setelah 10 Hari Meninggal’. Kompas.com. 31 March 2020. https://regional.kompas.com/read/2020/03/31/06070071/fakta-pasien-corona-pertama-di-pamekasan-usia-11-tahun-dan-hasil-tes-keluar.

Redaksi. 2020. ‘Ulama Desak Lockdown Pulau Madura, Pemprov Jatim Belum Kabulkan’. Nusa Daily. 29 March 2020. https://nusadaily.com/headline/ulama-desak-lockdown-pulau-madura-pemprov-jatim-belum-kabulkan.html.

Ridwan. 2020. ‘Kenapa Angka Kasus Covid-19 di Pamekasan Tinggi?’ Koran Madura (blog). 8 June 2020. https://www.koranmadura.com/2020/06/kenapa-angka-kasus-covid-19-di-pamekasan-tinggi/.

Rozaki, Abdur. 2016. Islam, Oligarki Politik, Dan Perlawanan Sosial. Yogyakarta: SUKA Press dan Pascasarjana UIN Sunan Kalijaga.

Salam, Abdus. 2020. Wawancara Bersama Santri.

Salam, Moh. Ishaq Abd. 2015. ‘Reproduksi Kekuasaan Kyai; Penggunaan Sarana Ideologi Dan Kekuasaan Dalam Pemilukada Bangkalan’. Surabaya: Universitas Airlangga Surabaya. http://repository.unair.ac.id/38789/.

surabayapagi. 2020. ‘Pemkab Sumenep Dinilai Lamban Tangani Covid-19’. surabayapagi.com - jurnalisme positif. 5 April 2020. http://surabayapagi.com/read/pemkab-sumenep-dinilai-lamban-tangani-covid19.

Taufiq, Muhammad. 2020. ‘Masih Tinggi, 1.226 Warga Di Pulau Madura Positif Covid-19’. Suara Jatim. 2 September 2020. https://jatim.suara.com/read/2020/09/02/143525/masih-tinggi-1226-warga-di-pulau-madura-positif-covid-19.

‘The Pesantren Tradition: The Role of the Kyai in the Maintenance of Traditional Islam in Java’. 2012 06 (01): 20.

Tribun Ternate. 2020. ‘Update Sebaran Virus Corona Indonesia Minggu (18/10/2020): DKI Catat 971 Kasus Baru dan 1.074 Sembuh’. Tribun Ternate. Oktober 2020. https://ternate.tribunnews.com/2020/10/18/update-sebaran-virus-corona-indonesia-minggu-18102020-dki-catat-971-kasus-baru-dan-1074-sembuh.

Triyaningsih, Heny. 2020. ‘Efek Pemberitaan Media Massa terhadap Persepsi Masyarakat Pamekasan tentang Virus Corona’. Meyarsa 1 (1): 21. http://dx.doi.org/10.19015/meyarsa.v1i1.3222.

Yuniar, Resty Woro. 2020. ‘Indonesia Kembali Diprediksi Dekati Jurang Resesi, “Teritori Negatif Akan Terjadi di Kuartal Tiga dan Mungkin Kuartal Empatâ€â€™. BBC News Indonesia, 22 September 2020. https://www.bbc.com/indonesia/indonesia-53152994.

Downloads

Published

2020-12-30

Issue

Section

Articles

Citation Check